Ölçek nedir?

Harita ve teknik resimlerdeki küçültmeyi gösteren orana denir.

Resmi çizilen eşyanın veya haritası yapılan arazinin resim ve harita üzerinde de aynı kalabilmesi İçin, bunlar da aynı oranda yapılır. Ölçeği 1 : 1.000 (binde bir) olan bir harita üzerinde ölçtüğümüz 1 santimetrelik uzunluk aslında 1.000 santimetre (10 metre) dir. Ölçeği değiştirerek çeşitli boylarda haritalar elde edilebilir.

Harita yapılırken ilk iş, haritası yapılacak bölgenin gerçeğe göre ne oranda küçültüleceğine karar vermektir. Bu iş için belirlenen orana ölçek denir. Özetle, harita üzerindeki uzaklık ile doğadaki gerçek uzaklık arasındaki oran, haritanın ölçeğidir. Her haritanın mutlaka bir ölçeği bulunur. Bu ölçek haritanın altında yazılıdır.

Harita ölçeği genellikle kesirli ya da oranlı bir rakam olarak belirtilmektedir. 1 / 100.000 ya da 1 : 100.000 gibi. Kesirli ya da oranlı ölçeklerin yanı sıra, grafik ölçek olarak adlandırılan, bir doğru parçası üzerinde bölümlere ayrılmış şekilde gösterilen ölçekler de bulunmaktadır. Kesirli ya da oranlı ölçeklerde, kesrin paydası büyüdükçe, haritanın gösterdiği ayrıntı azalır. Farklı bir söyleyişle kesrinin paydası küçük olan haritalar daha fazla ayrıntıya sahiptirler.

Örneğin, 1 / 100.000 ölçekli bir haritanın anlamı, harita üzerindeki 1 santimetrenin gerçekte 100.000 santimetre ( 1000 m. ) olduğudur. 1 / 50.000 ölçekli bir haritada ise, 1 cm = 50.000 cm ( 500 m. ) dir. Özetle daha ayrıntılı bir harita istiyorsak, paydasında yazan rakamı daha küçük bir harita tercih etmemiz gerekecektir.

Dağcılar ya da doğa ile uğraşan insanlar tarafından tercih edilen haritalar, 1 / 50.000 veya 1 / 25.000 ölçekli haritalardır. Bu tür haritalarda doğada bizlere lazım olabilecek bir çok ayrıntıyı bulabiliriz. Özel olarak hazırlanan orienteering haritaları ise, 1 / 15.000 veya 1 / 10.000 ölçekli olmakta ve daha çok ayrıntıyı barındırmaktadır. Örneğin arazi üzerindeki bir dikenli tel bile bu haritalarda belirtilmektedir.

Burada karıştırılan ve genellikle yanlış kullanılan bir kavrama da kısaca yer vermek istiyorum. Paydasında yazan rakam küçük olan bir harita, “küçük ölçekli” bir harita değildir. Tersine büyük ölçekli bir haritadır. Paydasında yazan rakamın küçük olmasına bakarak haritayı küçük ölçekli olarak adlandırmak yanlış bir tanımlamadır. Çünkü paydada yazan rakam, küçüldükçe aslında haritanın ölçeği büyümektedir.

Kesir ölçek

Gerçek uzunluklar ile harita üzerindeki uzunluklar arasındaki oran kesirli rakamlarla ifade edilmişse bu tip ölçeklere kesir ölçek denir. 

Örnek: 1: 1 000 000, 1 / 1 000 000 gibi,

Kesir ölçek bir parçanın kaç eşit parçada küçültüldüğünü ifade eder. Kesir ölçekte pay daima sabit olup 1’dir. Değişken paydadır. Kesrin paydası küçültme oranına eşittir. Pay harita üzerindeki uzunluğu, payda ise arazideki uzunluğu ifade eder.Payın birimi ile paydanın birimi aynıdır.

Çizik ölçek

Harita üzerindeki uzunlukların gerçekte ne kadar olduklarının bir doğru üzerine işaretlenmesiyle oluşturulan ölçeklere Çizik Ölçek denir. Çizik Ölçeklerde sıfırın solunda kalan kısım daha küçük uzunlukları ölçmek için kullanılır. Haritalar çeşitli yollarla (film, fotokopi vs.) büyütülüp küçültülürse ölçekleri de değişir. Ancak bu haritalar üzerindeki kesir ölçek değişmez. Bundan dolayı yanlış bilgi verir. Ancak çizik ölçeğin boyutu da haritanın büyültme ve küçültme oranında değişeceğinden her zaman doğru bilgi verir.

Sözlükte “ölçek” ne demek?

1. Birim kabul edilen herhangi bir şeyin alabildiği kadar ölçü; herhangi bir ölçek miktarında olan.
2. Tahıl ölçmeye yarar kap, kile; bir harita ya da resimde görülen uzunluklarla bunların imlediği gerçek uzunluklar arasındaki oran.
3. Dört okkaya eşit ağırlık ölçüsü; bir ölçü aygıtının üzerinde çizgilerle ayrılmış bölüm, kadran.

Ölçek kelimesinin ingilizcesi

n. measure, scale, guess stick